หลักฐานพยานทางวัฒนธรรมความเชื่อพญานาคในกลุ่มชาติพันธุ์ไทบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง

บทคัดย่อ

บทความนี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อทบทวนวรรณกรรม ศิลปกรรม และโบราณวัตถุจากข้อมูลด้านประวัติศาสตร์และมานุษยวิทยาเกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างคนไทยในบริเวณแผ่นดินไทยกับกลุ่มชนที่พูดภาษาไทกะไดบริเวณทะเลสาบเอ๋อร์ไห่
ในมณฑลยูนนานของจีน จากงานศึกษารายงานการค้นพบศิลปะโบราณวัตถุ เรื่องเล่า ตำนาน วรรณกรรม และศิลปกรรม รวมถึงข้อสันนิษฐานที่นักวิชาการจำนวนมากได้จัดทำไว้เป็นระยะเวลายาวนานหลายสิบปีมาแล้ว เพื่อขมวดรวมและสรุปลำดับเส้นเวลาจากหลักฐานพยานทางวัฒนธรรมผ่านความเชื่อเรื่องพญานาค โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อรวบรวมข้อมูลและปรับปรุงให้เป็นปัจจุบัน สำหรับนักวิจัย นักวิชาการ และผู้สนใจจะได้สืบค้นหรืออ้างอิงได้สะดวกขึ้น แม้ว่าตำนานพญานาคในประเทศไทย-ลาว ระบุว่าต้นกำเนิดนาคในลุ่มแม่น้ำโขงและลำน้ำสาขามาจากหนองแส แต่หลักฐานทางโบราณคดีบ่งชี้ว่า ความเชื่อเรื่องพญานาค ไม่ได้มีต้นกำเนิดแถบหนองแสหรือทะเลสาบเอ๋อร์ไห่ในมณฑลยูนนาน แต่เป็นผลลัพท์ของการแลกเปลี่ยนกลืนกลาย ระหว่างอารยธรรมอินเดียกับกลุ่มวัฒนธรรมจีนตอนใต้ โดยพิจารณาลำดับความอายุตามหลักฐานทางโบราณคดีเห็นได้ว่าความเชื่อเรื่องพญานาคเข้าสู่เอเซียตะวันออกเฉียงใต้ผ่านพ่อค้าและนักบวชชาวพุทธจากแถบลุ่มแม่น้ำกฤษณา – โคทาวรี ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ 7 – 9 โดยระยะแรกปรากฏในบริเวณเมืองท่าที่เข้าถึงจากเรือสินค้าทั้งด้านอ่าวเบงกอล และอ่าวไทย ในขณะที่นาคแบบอินเดียปรากฏใน ศาสนสถานวัฒนธรรมเขมรแบบถาราบริวัตรราวพุทธศตวรรษที่ 12 และหลักฐานพญานาคจากม้วนภาพน่านเจ้าคาดว่าเขียนขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 15   ข้อสันนิษฐานอีกประการหนึ่งในเส้นเรื่องการขัดแย้งผลประโยชน์ของพญานาคแห่งหนองแส ในสำนวนไทย -ลาว กับในม้วนภาพน่านเจ้านำเสนอเป็นรูปบริวาร 2 ฝ่ายคือปลาเหรียญกษาปณ์ กับหอยสังข์  ชี้นำให้เข้าใจความต่างของวัฒนธรรมระหว่างชนสองกลุ่ม  โดยเฉพาะระบบเศรษฐกิจที่อาศัยระบบเหรียญกษาปณ์เป็นสื่อกลางในการแลกเปลี่ยน จำเป็นต้องมีอำนาจจากผู้ปกครองกำหนดมาตรฐาน ปลาทองเทินเหรียญกษาปน์จึงไม่เพียงเป็นรูปของสัตว์บริวาร แต่เป็นภาพสะท้อนการยอมรับระบบเศรษฐกิจของรัฐที่อิงอำนาจจากกลุ่มผู้ปกครองฮั่น ในที่สุดกลุ่มวัฒนธรรมหอยเบี้ยบริเวณรอบทะเลสาบเอ๋อร์ไห่ก็ถูกกลืนหายไปท่ามกลางวัฒนธรรมฮั่น แต่กลุ่ม ไท - ลาว ที่กระจายตัวอยู่บริเวณลุ่มน้ำโขงและลำน้ำสาขา ยังคงนิยมลักษณะเศรษฐกิจแบบอิสระที่ไม่ผูกยึดมาตรฐานจากรัฐบาลกลางหรือประเทศเจ้าอาณานิคม พื้นนิสัยที่นิยมระบบเศรษฐกิจแบบบรรพกาลเรียบง่าย กอปรกับศิลปะในการหลีกเลี่ยงการถูกปกครอง เป็นแกนสำคัญเชิงภูมิรัฐศาสตร์ที่ทำให้กลุ่มชาติพันธุ์ไท แยกศูนย์กลางชุมชนออกจากกลุ่มที่อยู่ในบริเวณประเทศจีนตอนใต้ วัฒนธรรมพญานาคจึงยังปรากฏตัวตนในวัฒนธรรมพื้นบ้านแถบลุ่มน้ำโขงและแม่น้ำสาขาในปัจจุบัน ขณะที่บริเวณมณฑลยูนนานได้กลืนหายไปกับเทพมังกรในวัฒนธรรมฮั่นจนเหลือหลักฐานอย่างเบาบางในปัจจุบัน